ПРВА НАГРАДА

ЅВЕЗДАТА

На Аврам Романо

Последниот рабин на Битола

Во Битола имавме шест синагоги, јас одев само за големите празници, а брат ми и татко ми постојано. Веќе подолго време бев вклучен во организацијата Хашомер Хацаир, и таму на предавањата на Леон Камхи, пријател на татко ми,  целиот се претворав во уво, мечтаев да заминам за Палестина, сонував како тргнувам со брод, како се поздравувам со семејството и пријателите. Имав шеснаесет години. На денот кога умре мајка ми, мојот другар Рафаел ми ја подари книгата Остатоци од рајот, ти ја подарувам за спомен,  и во ноќите кога дома  седевме покрај огништето, пиејќи од чајот голтка по голтка, татко ми уживаше да  ни раскажува за семејната историја, велеше, на човек кога му е најтешко се навраќа на спомените и оттаму, од минатото црпи сила, за да може да продолжи напред. Тие денови беа навистина тешки, меѓу соседите во Еврејското маало владееше немир, сите бевме уплашени, движењето ни беше сосема отежнато, моравме да носиме жолта ѕвезда, бугарската полиција постојано нѐ легитимираше. Колку што репресијата врз нас стануваше поголема, толку подолги беа приказните на татко ми, бегаше во спомените како во сигурно прибежиште, пиеше чај голтка по голтка во студените вечери, ќе ги потпреше лактите на масата, и ќе го нурнеше погледот во подот, гледајќи така во празно. Одвреме на време со некоја меланхолија во гласот можеше да се слушнат по неколку тивки збора од вечерната молитва Шема Израел Адонај Елохину, Адонај Ехад,  и повторно молк, и само бавното шмркање од чајот. Јас ја читав книгата од Рафаел, сѐ додека повторно не ме прекинеше за да ми раскажува за дедо ми Аврам и неговите дуќани, за трговијата пред војната, пред да се создадат новите граници, и пред да се затвори патот од Битола за Солун. Деновите ни поминуваа во исчекување и страв, а човек кога се плаши, кога е во паника, бара да ѕирне во непознатото, сака да ја знае иднината, бара начини стравот што го чувствува да го предаде некому, и затоа почнавме да се молиме, сакавме овој неподнослив товар да му го предадеме на Бога, ова што нѐ снаоѓа е Божја волја, велеше брат ми, или Божја казна за нашите гревови, а ти што мислиш ќе го праша татко ми, тој молчеше.

Цела ноќ светилките беа запалени. Постарите вознемирено разговараа, што би правел човек во овие тешки времиња за нас, освен да се надева. Се зборуваше дека некаде ќе не носат, но никој не знаеше каде, се зборуваше дека  ќе нè соберат и ќе не однесат во работни логори. Тебе нема да те земат, ми рече татко ми, мал си, ме погали по главата и со двете раце ме фати за јаките од палтото, со десната страна ми ја прекриј левата, вака држи ја ми вели, и ми ја прекри ѕвездата. Брат ми Калми беше многу скромно момче,  често молчелив, можеше да се затвори во својата соба и со часови да чита од сидурот, слезе по скалите и застана до нас, денес нема да спијам рече, ќе се молам до доцна. Јас излегов, и преку мостот што го дели Еврејското маало од центарот на градот, дојдов до куќата на Марија Секулова, мојата љубов. Бидејќи се криевме од нејзините родители, јас некаде после полноќ, тивко се прикрадував до нејзината куќа и по скалите, бесшумно се качував до кровот. На кровот имавме свое место и тука ги поминувавме ноќите.  Уште пред да зазори, вообичаено тивко излегувам, по мене излегува Марија, сакам да те испратам вели, смачено ми е веќе да се криеме, пред мостот ја бакнувам и таа се враќа назад кон дома,  јас продолжувам преку мостот кон нашето маало, градот е целосно блокиран, пристапот кон нашата куќа е забранет од сите правци, полиција, доађаат кон мене, Марија се врти наназад и гледа дека се враќам кон неа, сѐ е блокирано ѝ велам и гледам дека во нејзините очи го чуваствува мојот страв, остани кај нас уште вечерва, ми вели и ме влече накај неа, ме влече за десната рака и од левата страна на јаката на палтото ми се отскрива ѕвездата, ѕвездата, ми вели, покриј ја, како молња да поминува низ мене, веднаш ја покривам, немам друг избор, полицајците зборуваат гласно и се смеат, поминуваат преку мостот, не одминуваат незаинтересирано, повторно ќе преноќам кај Марија.

Во зорите се слушааа гласови и плачење. Колоната доаѓаше кон нас, нели само старите ќе ги собираа за во работни логори, ме убива мислата, а овде се сите, и децата, чувствувам како ме облева ладна пот, стојам в место, вкочанет, смрзнат, што вреди животот на самотниците, си мислам, кога немаш ништо свое на светот. Ги зедоа Евреите, со воз, ги однесоа во Скопје, зборуваше таткото на Марија со дуќанџијата до неговата куќа. Сигурно ќе се вратат, си велев, не може оваа војна да трае вечно. Заминаа сите. Без да се поздравиме. Еден месец подоцна и Марија ми умре на раце, од бронхопневномија. Останав сосема сам на светот, единственото нешто што го имав од дома беше црното палто со жолтата ѕвезда. Спомените на кои татко ми се навраќаше за да избега од моменталните страдања, за мене станаа кошмар. Немам спомени, сѐ е избришано и заборавено, оти сѐ е толку болно, неподносливо болно, смртно болно.

Две години подоцна, на пазарот на една тезга ја најдов книгата што ми ја подари Рафаел, продавачот ми вели земи ја, колку ќе дадеш – толку, немав многу да му дадам, Остатоци од рајот, ја гледам, не можам да ја допрам, парченца во рајот, тука се се брат ми Калми, татко ми, Рафаел, чичко ми Исак, мајка ми, целото соседство, целиот град, сите градови и земји, ми се врти во главата, ќе ја земам му велам и му платив колку што ми побара. Тој радосен се врти околу тезгата, јас ја стискам книгата в раце, плачам и трчам дома. Сеќавањата, запишани се во оваа книга. Трчам кон дома. Во мојот празен дом, во кој веќе се вселија непознати дојденци. Во мојот бездом.

Михајло Свидерски

 

 

ВТОРА НАГРАДА

Ja vjeni dies

10 Март 1943год. 16 часот и 45 минути Битола

Пораката дојде од Софија. Гласеше: ,,Ексурзијата да се подготви ноќеска, во зори, со воз до Скопје".

11 Март 1943год. 5 минути по полноќ. Еврејското гето беше блокирано.

10 Март 1943год. Утро. 8 часот и 20 минути. Во куќата на Закаи трговецот владееше збунетост, среќа, очекување на приновата која само што не пристигнала. Бехира, неговата сопруга на свет го носеше нивното трето дете. Во исто време во соседната куќа уште една невина душа брзаше да ја види светлината на денот. Првото дете на Јован и Донка.

Се родија скоро во исто време. Различни, но поврзани со нишки кои не можеше ништо да ги скине. Иако беа од различна вера судбината им беше запишана во ѕвездите.

Бидејќи Закаи беше почитувана личност во градот под Пелистер доцна попладнето истиот ден до неговите уши стаса веста која дојде од Софија. Тој знаеше уште од поодамна дека идат лоши и тешки денови за неговиот народ. И беше се подготвил. Се вредно што поседуваше неговото семејство беше го закопал на место кое што никој не би можел да го пронајде. А местото го знаеше само уште една личност во која што тој имаше целосна доверба. Некаде пред полноќ две силуети тивко, речиси нечујно се најдоа во задниот двор од куќата. Чекаа некого. На секој мал шум крвта им се замрзнуваше, забораваше да им тече низ вените. Низ малото дрвено вратниче кое беше единствен влез и излез во соседната куќа, исто така нечујно се мушнаа две силуети. Бехира во рацете го држеше своето штотуку родено чедо и тивко ронеше солзи кои се тркалаа по лицето на оваа очајна мајка која бараше спас за синот. Се приближи до жената и со тивок глас и рече.

• Донке, сестро драга. Ти го оставам делот од мене, нека биде твој син. Му дадов име Гил. Тоа значи радост на хебрејски. Чувај го како твое дете. Нека ни донесе радост на сите. И го даде детето, го откорна од себе и го закопа во најдлабокиот дел од душата. И подаде и една поголема бовча. Скриј ги работите што се во бовчата. Кога ќе порасни ќе му ги дадиш. Ќе му кажуваш. Солзите не запираа. А како да запрат. Го напушта чедото. Месото што се откина од неа само пред неколку часа.
• Чекај – да му го видам лиценцето уште еднаш. Душо моја, сакано мое – липајќи му зборуваше и го милуваше. Кажи му дека ги има моите очи, кажи му... кажи му дека многу го сакавме. Раскажи му како не протераа. Отидовме на пат од кој нема враќање. Не по наша вина.

Закаи се заврти кон Јован и со решителен длабок глас му рече:

• Јоване, брате. Се што е мое тебе ти го оставам, ти го доверувам. Тебе и на Гил. Ако не се вратам... а можи ќе се вратам... не знам. Сепак... Го знаеш местото. Збогум.
• Чекај, а девојчињата???
• На безбедно се и тие. Само ние четворицата сме. Татко ми, мајка ми, Бехира и јас.
• Бог нека е со вас и нека ве благослови – рече Донка и ја заврти главата на страна. Не сакаше да и ги видат солзите. Сакаше да бидат силни.
• До гледање Закаи пријателе. Ќе ти го чувам аманетот.

Тивко липање, воздишки, прегратки, стисок на раце, души раскинати. Со надеж за повторно видување. Бехира не престануваше да плаче. Го крена погледот кон небото. Почна да врне замрзнат дожд. Лапавица. И солзите нејзини замрзнаа. Мораше да биде ладна како мраз. Да нема чувства. Да заборави на децата, да се заборави себеси.

• Vjeni males, vjeni males, dies… males .

Донка и Јован набрзина се мушнаа низ вратничето. Ги спастрија работите на скришно место. Го легнаа детето до нивната ќерка. Се погледнаа.

• Сега имаме две деца. Ќерка и син. Близнаци. Само ние ќе знаеме тајната и ќе го носиме овој тежок товар. Оди сега, јави им на сите дека Донка ти роди близнаци.

     5 минути по полноќ почнаа да се слушаат викотници, плач, лелек. Упаѓаа во еврејските куќи. Ги третираа луѓето како стока, ги влечеа, им викаа. А тие збунети, не знаеја што им се случува. Ги истераа на улица. Ги редеа во колона. Да им се гледаат жолтите ѕвезди. Со по еден куфер во рака. Тргнаа во поход во неврат. Во неизвесност, во нов живот – неживот. Плачеше градот под Пелистер. Плачеше и небото. Утрото беше лапавично. Калдрмата беше лизгава. Колоната одеше кон железничката станица. Ги натоварија во вагони. Празни, за товар, за стока. По 60 души настегани внатре. Мртва тишина завладеа во еврејското маало. Дуваше ветер и ги носеше парчињата од хартија низ калдрмата, делови од документи и по некоја отшиена жолта ѕвезда која се откинала во тргањето. Однекаде се слушаше песна: Ja vjeni dies, vjeni males. Грамофонската плоча ги свиреше и повторуваше истите стихови. Најверојатно се изгребала во моментот. Како можеше??? Ова беше претскажување дека навистина идат денови на несреќа. Денови тешки како планини. Минаа 2 - 3 години. Војна, сиромаштија, страв. Долго очекуваната слобода дојде. Но, животот беше далеку од нормализиран. Децата растеа заедно и беа воспитувани во духот на христијанството. Ниту Донка, ниту Јован немаше храброст да му ја кажат вистината на синот. Му имаа дадено и друго име. Мораа, за да го зачуваат аманетот кој им беше доверен. Чекаа години, денови.... Време помина, а никој од семејството на Гил не се врати. Беше повеќе од очигледно дека никој не преживеал.

10 Март 1961 год. Децата славеа 18- ти роденден. Полнолетство. Веќе дојде моментот кога требаше да му ја кажат вистината на синот. Но како да му кажат? Како ќе реагира? Како подарок му ја дадоа бовчата која Бехира и ја довери на Донка пред 18 години.

• Сине мој, во оваа бовча е вистината за тебе. Ти си ни аманет – му рече Јован и со силни емоции и многу солзи му ја раскажа вистината за неговото потекло.

Се мушнаа низ истото вратниче кое му донесе нов живот на детето. Поминаа низ големиот двор и дојдоа однапред на влезот во големата напуштена куќа. Домот на неговите родители. Му го даде клучот. Гил беше во неверување. Среќна насмевка заигра на неговите усни.

• Татко мој. Јас во душата некако знаев дека има нешто чудно во мојот живот. Оваа куќа секогаш ме привлекуваше. Како да беше дел од мене, а јас од неа. Многу пати доаѓав тајно и ја слушав тишината и тагата со која беше обвиена. Како да ми шепотеше нешто. Како да сакаше да ми каже. Ти благодарам.
• Сине, уште нешто има. Твоето име е Гил. На хебрејски, на твојот јазик, значи среќа. Ти го даде мајка ти Бехира. И навистина ни донесе среќа во семејството. А среќата беше и на твоја страна. Остана жив.

Влегоа во куќата. Мирисаше на спомени, на среќа, на несреќа. На ѕидот во големиот салон, иако подискривен, висеше семејниот портрет: постар брачен пар, помлад пар и две девојчиња. Семејството на Гил. Неговите корени кои тој ќе ги зачува и продолжи.

• Јас имам сестри? Каде се?
• Само татко ти знаеше каде се. Одмавна Јован со главата. Ако се живи, сигурно ќе дојдат. Ќе те најдат. Закаи пријателе! Ти го зачував аманетот. Биди спокоен.

     Тивка квечерина. Две запалени свеќи за Шабат. Полна трпеза, преполна душа. Две драги личности. Сестрите. Беа облечени празнично. На среќата и немаше крај. Гил стана од столот и со вино во раката го кажа својот прв кидуш.

Vjeni jamin tovim.

Светлана Папачек

 

ТРЕТА НАГРАДА

МЕТЛАРОТ

 Сите луѓе се родени за да бидат чисти, педантни, да имаат чисти чевли, чисти домови, чисти трпези, чисти песни, чисти образи, чисти занаети, чисти сметки и чисти севди - се расприкажувал прадедо ми додека ја развртувал, затресувал и проверувал уште еднаш, за последен пат, новата метла пред да му ја подаде на муштеријата.

- Е вака, ко дрвцава, ги гледаш? Ко овие тенки стебленца врзани со конец паран од срце, треба да бидат сплотени, стегнати еден до друг. Само така светот ќе светне. Растури ги, секое башка, тешко дека ќе може некоја работа да збрка, јали тага, јали несреќа да смете... тогај не помага ни од волшебно семе да се, побратиме – сипел насмевка в брада и кога облакот бил налактен на отворениот пенџер на неговата дуќан-работилница.

Прадедо ми бил ценет колку најугледните адвокати, банкари, трговци, уметници во градот, околијата, ако не и пошироко, ако не и повеќе од нив, иако, како што може да се види од фотографијата не бил најдостоинствено дотеран во темен костум, бела кошула и срмен елек, туку во аливца што му давале леснина, завет и полет во работата. Сепак, имал нешто што го немале другите од еснафот, и постари поискусни, и помлади попргави. Патеките на домаќинките и домаќините ја лижеле калдрмата од врвчење кон и од неговиот дуќан, и покрај тоа што имало и други во маалото и градот испечени во занаетот. Во секоја куќа, покрај неколкуте активни метли, за сокачето, за дворот, за задкуќи, за в куќи, изабени и понови, можеле да се сретнат барем две-три неупотребени, купени баш од кај него, демек да се најдат.

Ако на метлата местото ѝ е зад врата, таа пак е буден чувар на редот во домот. Едни се деновите кога се сметени, други кога домаќинките се болни, па подот е полн боцки. Подовите се лицата на семејната среќа, верувал прадедо ми и жалел што не може да сплете уште повеќе метли и за луѓето подалеку. Ако градиш, рушиш или ти се збере многу смет в куќи, почни на едно место ред да клаваш. Тогај, ко за беља, ќе ти излезе сето ѓубре пред очи, сѐ што си пикал под чергиче не знам кога... Ама не бој се, не бегај – замавни! Почни од негде и, малу по малу, ќе ти се расчисти патот. Оти кој нема чистина околу себе, нема ни во себе, внатрето и надворот се поврзани, едното го чисти другото, другото едното. Важно е да е чист приодот кон едното, а преминот меѓу нив сами ќе го најдат.

Освен голем филозоф без тапија, прадедо ми бил и голем љубовџија, ама не љубовџија со многу љубовници, туку со лаф и муабет, и со мерак за севда голема. Кој мете - зло не мисли оти се пее кога се мете – знаел да се мајтапи. Кога ги продавал метлите, подарувал и едно писулче со сефардска мудра мисла и со име на песна што одат со таа метла и тоа ги веселело агилните сопственички. А земеле да метат, пулсот над дланката во која ја стегале дршката почнувал да игра во ритамот на песната. Песната прострујувала што низ грло, што по става, па ја пофаќал опулот на домаќинот залепен за наведнатото тело и метлата честопати завршувала покрај широката постела. „Ајде“, без збор, велела брадата поткрената кон вратата од спалната, а далеку, во чаршијата, прадедо ми задоволно ја галел плетката на афродизијакот што чуда прави: фрли го во огин - гори, а ете, и огин создава и го чува жарот в куќи.

Пет за еден час! Тоа е насмевката од фотографијата на која ги гушка пресно сплетените метли со долги дршки со истата нежна цврстина и бескрајна милост со која ги поземал брливите раце, нозе и главчиња на своите пет деца, стрчани кај него в преграб, кое право, кое со стој на раце и главата ничкум, квечерум кога се делел од плетената сандалија в работилница и итал да почине на широката софа в дневна. Во година, над десет илјади! Се ококорувале очите на гостинот намерник или ненамерник во градот со златен восхит во прав не заради метлите, колку заради десетте илјади различни писулчиња сплетени во нив и поклонети на купците. Оти метла се продава, а срце се подарува.

Мојот прадедо метлар произвел толку многу метли, толку многу куќи светнале од неговата насмевка сплетена во нив, толку многу сонца испилиле и в зиме на чардаците, собрал сѐ од ука за нив, но не успеал да ја предвиди операцијата: метла. Никако не му влегувало в глава како може некој од мајка роден да посака да ги смете луѓето од Земјата. Ја биле Евреи, ја биле Роми... не се трошки, та да ги собереш в ѓубралник и да ги истуриш понастрана... Ни раска, ни трн во око не смеат да си бидат – плетел думи дури погледот низ решетките на вагонот за добиток преполн луѓе му запинал на трњето во природата.

Кога го собрале за во воз, дланките му биле полни метлини стебленца, па само ги стуткал в џеб. Едно, цела ноќ шмукал и од вкусот ја цедел желбата за каков-таков живот. Долгоочекуваното утро не го намалило плачењето на едно момченце, па итрецот се сетил како да го смири. Немало место да се стои и да се дише, но тој со вешто и забавено движење на јазлестите прсти му покажал како се плете метла. Потоа му ја подарил метлата од Палче, најминијатурното метличе сплетено и во нивниот свет и во светот на бајките. Кога детето го подало рачето, прадедо ми се насмевнал за последен пат. Земи го и фаќај метла одовде! Не си ни вештер, ни вештерка, нека ти биде оваа и волшебна метла и волшебна флејта, нека те одведе што подалеку, на безбедно!

На крајот прадедо ми го сместиле на буниште, го запалиле ко валкан отровен отпад, го претвориле во црни прашинки, дел одвеани од ветрот, дел однесени од водата. А малата метла работела тајно, успеала да го смете погледот на стражарот, да се провне под дупката на оградата и да ја брка метлината работа кај новиот газда, на чие лице, години подоцна некои ја препознале најубавата насмевка на метларот, насмевката на слободата.

Мојот прадедо метлар не ми ја оставил во наследство неговата крв, туку пораката што ја запишал тоа утро за момчето: Кој не оди по својот пат, нема да доживее добри денови.

- А која песна оди со оваа метла? - го прашував јас, како мал, мојот дедо.

- Песната на животот, дедино. И уште нешто ми срочи метларот: Ако сакаш да ги светнеш сите одаи, и левата и десната преткасела и касела, и влезот, претсобјето, прозорците, скалите, визбите, таванот и оџакот на срцето -  верувај, нема подобра метла од прошката!

Габриела Стојаноска-Станоеска